Chúng ta sống thật hay sống ảo?

Bạn có phải là người thật không? Còn tôi thì sao?

Câu hỏi này từng là mối trăn trở quan tâm của các nhà triết học, từ cái thời mà giới khoa học gia chỉ muốn tìm hiểu xem thế giới xung quanh là gì, và tại sao.

Thế nhưng ngày nay, một số nhà vật lý, thiên văn học và kỹ sư công nghệ nay đang hào hứng với ý tưởng cho rằng chúng ta thực ra đang sống trong một cỗ máy giả lập khổng lồ, kiểu như thế giới ảo trong phim Ma trận (Matrix), nhưng mọi người đều ngỡ đó là đời thực.

Nhưng mà mọi thứ đều quá thật chứ không phải là như trong một môi trường giả định. Sức nặng của chiếc tách tôi cầm trong tay, hương vị cà phê tỏa ra từ đó, rồi những âm thanh xung quanh - làm sao những thứ như thế lại có thể là giả được?

Tuy nhiên, hãy nhìn vào những bước tiến nhanh chóng trong ngành máy tính và công nghệ thông tin trong vài thập niên vừa qua.

Máy tính đem đến cho chúng ta những trò chơi thực tế đến kỳ lạ - chẳng hạn như các nhân vật tự động có phản ứng thích hợp trước các lựa chọn của chúng ta. Điều đó hẳn đã đủ để khiến bạn cảm thấy ít nhiều hoang mang.

Trong Ma trận, con người bị kẹt trong một quyền lực hiểm ác, bị mắc kẹt trong thế giới ảo mà họ chấp nhận là 'thực tế' mà không một lời thắc mắc.

Cơn ác mộng khoa học về việc bị mắc kẹt trong một thế giới do chính trí não của chúng ta tạo ra là điều đã có từ thời trước, ví dụ như trong phim Videodrome của David Cronenberg (1983), và Brazil của Terry Gilliam (1985).

Với những viễn cảnh đáng sợ này, chúng ta nảy sinh ra hai câu hỏi. Làm thế nào để chúng ta biết chuyện đó? Nếu quả thực có thì liệu đó có phải là vấn đề đáng lo ngại không?

Ý tưởng cho rằng chúng ta đang sống trong một thế giới giả lập được một số nhân vật có tiếng tán thưởng.

Hồi tháng 6/2016, doanh nhân công nghệ Elon Musk khẳng định với tỷ lệ "một tỷ ăn một" cho ý tưởng phản bác việc chúng ta đang sống trong "thực tế gốc".

Tương tự, chuyên gia hàng đầu về máy móc thông minh tại Google, Ray Kurzweil nói rằng "có thể toàn bộ vũ trụ của chúng ta là một thử nghiệm khoa học của một số sinh viên trung học tại một vũ trụ khác".

Chưa hết, một số nhà vật lý học sẵn sàng tìm hiểu về khả năng này.

Hồi tháng 4/2016, một số người đã tranh luận tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Mỹ tại New York.

Không ai trong những người này đề cập tới chuyện phải chăng chúng ta đang bị giam giữ về mặt thể chất trong một số môi trường nào đó, và bị 'tẩy não' để tin vào thế giới quanh mình, tương tự như trong Ma trận.

Thay vào đó, họ đưa ra ít nhất là hai giả thiết để thuyết phục mọi người tin rằng vũ trụ quanh ta không phải là thật.

'Chúng ta tồn tại dưới một dạng thử nghiệm'

Trong giả thiết thứ nhất, nhà thiên văn học Alan Guth từ Viện Công nghệ Massachusetts, Hoa Kỳ, cho rằng toàn bộ vũ trụ của chúng ta là thật, chỉ có điều nó vẫn đang mới chỉ là một dạng thử nghiệm, và rằng nó được tạo ra bởi một trí tuệ siêu phàm, những đối tượng 'nuôi' chúng ta như các nhà sinh học nuôi dưỡng những ổ vi sinh vật.

Về nguyên tắc, không gì bác bỏ được lập luận theo đó cho rằng vũ trụ hình thành từ một Vụ Nổ Lớn nhân tạo với đầy các vật chất và năng lượng, Guth nói.

Thế lực siêu trí tuệ đó cũng không phá hủy được thứ vũ trụ đã hình thành ra nó. Vũ trụ mới sẽ tạo ra khối bong bóng không gian-thời gian riêng của mình, tách khỏi thứ mà nó đã được ấp ủ. Khối bong bóng này sẽ nhanh chóng tách khỏi, rồi mất liên lạc với vũ trụ mẹ.

Tuy nhiên, giả thiết này thật ra không làm thay đổi điều gì. Vũ trụ của chúng ta có thể được ra đời trong một thứ gì đó, giống như một vụ nổ được thực hiện trong ống nghiệm, nhưng nó cũng 'thật' về mặt vật lý như thể nó được ra đời một cách 'tự nhiên', bằng một vụ nổ tự nhiên.

'Chúng ta tồn tại theo sự sai khiến'

Tuy nhiên, giả thiết thứ hai thu hút mọi sự chú ý bởi nó có vẻ như khiến mọi lập luận của chúng ta về thực tế trở nên yếu ớt.

Musk và những người có ý nghĩ khác thường như ông cho rằng chúng ta hoàn toàn chỉ là những sinh vật tồn tại theo sự sai khiến.

Chúng ta có lẽ chẳng là gì ngoài là những chuỗi thông tin bị một số máy tính khổng lồ kiểm soát, giống như các nhân vật trong trò chơi điện tử vậy.

Ngay cả não bộ của chúng ta cũng bị điều khiển và đưa ra phản xạ tương ứng với sự điều khiển đó.

Theo quan điểm này, chẳng hề có Ma trận nào ta có thể thoát ra nổi. Đây là nơi chúng ta sống, và là cơ hội duy nhất để chúng ta "sống" được.

Nhưng làm thế nào mà điều này lại có thể tồn tại trong thực tế được?

Lập luận ở đây được đưa ra khá đơn giản: nếu như chúng ta đã tạo ra được các chủ thể giả lập, có khả năng bắt chước, thì với sự tiến bộ của khoa học công nghệ, hẳn sẽ có một đối tượng tối ưu nào đó được tạo ra và có khả năng biết suy nghĩ, ứng phó với những gì xảy ra trong cuộc sống thật.

Chúng ta thực hiện các hoạt động giả lập không chỉ trong các trò chơi mà còn cả trong quá trình nghiên cứu. Các khoa học gia cố kích thích các khía cạnh khác nhau của thế giới ở các mức độ từ hạ nguyên tử (subatomic) cho tới toàn bộ các xã hội, hay các dải ngân hà, thậm chí là cả toàn bộ vũ trụ.

Ví dụ như các hành vi giả lập trên máy tính được thực hiện với động vật có thể cho ta biết các con vật phát triển các ứng xử phức tạp ra sao, chẳng hạn như chúng sẽ túm tụm lại thành nhóm đông, hay đi theo bầy đàn. Các kiểu giả lập bắt chước khác giúp chúng ta hiểu được sự hình thành của các hành tinh, các vì sao và các dải ngân hà.

Chúng ta cũng có thể giả lập các xã hội loài người bằng việc dùng những chủ thể đơn giản đưa ra các lựa chọn tương ứng với những quy tắc nhất định.

Những điều này cho chúng ta cái nhìn sâu sắc về cách thức hợp tác, về cách các thành phố tiến hóa phát triển, về chuyện giao thông đường bộ và các nền kinh tế vận hành ra sao, và về nhiều thứ khác nữa.

Những hình thức giả lập này đang ngày càng trở nên phức tạp hơn, khi mà sức mạnh của máy tính ngày càng to lớn.

Các nhà nghiên cứu nhìn nhận rằng sẽ không còn lâu nữa thì việc ra quyết định của các chủ thể này sẽ không còn dựa trên nguyên tắc đơn giản "nếu... thì..." nữa.

Thay vào đó, họ sẽ đưa ra cho các chủ thể những mô hình não bộ được đơn giản hóa để xem chúng sẽ phản ứng ra sao.

Ai có thể nghĩ được tới chuyện đó khi mà chỉ trước đây chưa lâu chúng ta còn chưa thể tạo ra được người ảo trên máy tính?

Những tiến bộ trong việc hiểu được và xác định được chức năng hoạt động của từng mảng trong bộ não cũng như những nguồn thông tin khổng lồ mà máy tính xử lý được khiến điều này ngày càng trở nên khả thi hơn.

Tới khi chúng ta đạt được tới mức đó, thì chúng ta sẽ vận hành được những số lượng khổng lồ các chủ thể có khả năng bắt chước y hệt, và số lượng đó đông áp đảo so với thế giới "thật" quanh ta.

Nhưng nếu quả thật như vậy thì liệu có phải là đã có những trí thông minh ở đâu đó trong Vũ trụ đạt tới mức độ phát triển này rồi?

Vậy thật ra thế giới của chúng ta là gì, Vũ trụ nơi Trái Đất của chúng ta đang tồn tại là gì?

Bài của Philip BallBBC Earth