Một thời ăn mặc chơi xem nghe đọc

Đặc sản văn nghệ thời bao cấp không thể thiếu kịch Lưu Quang Vũ! Nhìn lại, đỉnh của Lưu Quang Vũ vẫn là “Hồn Trương Ba da hàng thịt” do Nguyễn Đình Nghi dựng cho Nhà hát kịch Hà Nội với diễn xuất của Trần Vân, người sở hữu giọng nói và gương mặt ấm áp, làm xiêu lòng bao bạn diễn nữ và khán giả hai miền. Nhìn hàng người dằng dặc trong bức ảnh tư liệu kia thì biết.

Câu thơ tình ám ảnh của chàng trai Hà Nội hòa hoa Lưu Quang Vũ: Những điều em cần anh không có/Em không màng những ngọn gió anh trao. Đến lúc những điều em cần anh đã có, thì “muộn rồi, nước mắt”. Anh Lưu Quang Vũ, cũng là chứng nhân tiêu biểu của thời gian khổ, cái khó bó cái khôn, bất lực “như một con rùa bị lật ngửa” mãi mới thoát ra được.

Nếu thời bao cấp, những nghề lạ lùng như mạng sang sợi, ruộm hấp (quần áo), bơm mực bút bi, quấn thuốc lá, lộn cổ sơ mi... khá phổ biến, thì sự mặc cũng đồng điệu kỳ lạ. Ăn uống giống nhau nên cá tính hơi ít, và gu giống nhau. Mỗi tháng vài lạng thức ăn chín và cá bể ướp đá mua bằng phiếu, dăm bìa đậu phụ, đĩa tôm riu hoặc lạc rang mặn có ngào chút đường... Tết đến mỗi nhà gia công một cân quy gai, một cân quy xốp. Chen chúc từ sớm ở Bách hóa Tổng hợp để mua bằng được gói hàng Tết bao gồm mức lạc, mứt bí, bóng bì... Nhà nào cũng giống nhà nào kể cả nồi chè kho đêm 30. Tiêu chí nhà giàu đó là “giò chả ngập răng”, “ăn thịt nhả bã”.

Quay lại chuyện mặc. Được chuộng nhất một thời là áo lính của các nước như áo bay, áo “Na-tô” hoặc blu-dông Nam Triều Tiên, áo lông Đức... Mỗi người một áo lông màu có úa hoặc màu bộ đội, màu tím than, gọi đùa rằng “như quỷ xuất chuồng ấy nhỉ” nhưng ánh mắt không giấu nổi tự hào. Cho đến giữa thập kỷ 80,  áo lông Đức mà lại ngồi trên Cúp tôm (CUSTOM) màu su hào, màu cát vàng hoặc ngồi trên DD, DE đỏ thì cứ gọi là hotboy, hotgirl, người hùng thời đại oai như cóc tía.

Chị Thủy chánh văn phòng báo Tiền phong có lần ngắm nghía bảo tôi: Cái áo len em mặc chất liệu giống sợi bảo ngày xưa quá! Ôi trời ơi, cái áo sợi bảo màu xanh có pha vài vạch ngang trên ngực, hồi ức ăn diện ngất trời của cả một lứa nhi đồng chúng tôi, không phải loại kỷ niệm khắc dấu mạn thuyền! Đứa nào chả có một chiếc mua ở Bách hóa Tổng hợp Tràng Tiền ngoài 1-2 bộ quần áo một năm, thửa ở chuỗi cửa hàng may đo mậu dịch Đức Hạnh (phố Hàng Trống).

Vào khoảng đầu thập kỷ 90, đọc cuốn “Trở lại thiên đàng” của Elia Kazan, tôi nói với Thanh Hà (báo Nhân dân) rằng nếu đọc cuốn này sớm có lẽ đã sống khác, thoáng hơn. Chị Hà bảo chị được đọc những cuốn như thế rất sớm do người thân mang từ miền Nam ra sau giải phóng “cho nên chị mới được thế này”. Dần dà rồi cũng đọc hết Alexi Jorba con người hoan lạc, Bay trên tổ chim cúc cu, Của chuột và người... Văn học dịch thời chúng tôi học phổ thông và đại học cũng phong phú nhưng rõ ràng chưa đủ. Ngoài tác phẩm kinh điển, có hơi ít truyện “giải ngố”. Những năm cuối thập kỷ 1970 đầu năm 1980 sách gây sốt nhất chỉ là “Hãy để ngày ấy lụi  tàn”, “Jenny Ghechac”, “Jane Eyre”, “Đồi gió hú”, “Cuốn theo chiều gió”... Sau đó là “Trò đùa”, “Thao thức”... Ngoài các tên tuổi văn học Xô-Viết và Pháp, Anh gối đầu giường.

Phim ảnh xã hội chủ nghĩa thì ấn tượng “Thầy lang”, “Con hủi” của Ba Lan; “Cánh cửa mở rộng” của Tiệp Khắc. Phim Liên Xô ti vi phát đi phát lại “Moskva không tin những giọt nước mắt” trong khi ngoài rạp chiếu “Tấn thảm kịch trong buổi đi săn”, “Những tên cướp biển của thế kỷ 20”. Xa hơn nữa, phim Liên Xô ai cũng xem “Người báo thù cuối cùng”, “Ngày mai thì sẽ muộn”, “Ruslan và Lutmila”, “Trẻ mãi không già”, “Nàng Varvara xinh đẹp”... Phim Đức đáng nhớ nhất những phim dòng da đỏ do Gojko Mitic người Nam Tư đóng riêng hoặc đóng chung với Dean Reed  người Mỹ định cư ở Đức: “Ôt-skee-ô-la”, “Những đứa con của gấu mẹ vĩ đại”, “Hai anh em chung một dòng máu”... Ai cũng biết và thần tượng “Tô-kai-tô” đẹp trai kiểu da đỏ, gần bằng ngày trước thần tượng Đây-a-nốp. Sau, dòng phim này bị người Đức (hậu Bức tường Berlin) chê… Phim truyền hình dài tập đình đám nhất đương nhiên là “Bạch tuộc”, hot y như “Trên từng cây số”, “Mười bảy khoảnh khắc mùa xuân” ngày xưa.

Những phim nhựa như “Alabama” là cuộc cách mạng về tình dục, chỉ được chiếu diện hẹp để “nghiên cứu”, “Thủy hử” phim điện ảnh Trung Quốc, gay ấn tượng cực mạnh tại các rạp. Tại Trung Quốc nhiều người gọi nguyên tác Thủy hử là “tiểu thuyết khủng bố”.

Đến những năm 2000 lại bắt đầu xem lại phim Nga, thấy Nikita Mikhalkov đã phục hồi danh dự cho điện ảnh Nga bằng những tác phẩm như “Mặt trời thiêu đốt”. Không kém cạnh phim 5 sao của Mỹ và không còn bệnh nói nhiều của điện ảnh Xô-Viết một thời.

Có thể bây giờ không đủ kiên nhẫn xem lại những bộ phim, cuốn sách ngày đó-như vừa rồi xem lại một số tập “Bạch tuộc”, ẫu trí ra phết. Song ký ức thì vẫn cứ ở đây-không thể thiếu êm đềm. Hoàn toàn không phải chuyện “Cái bánh bao ngày xưa bao giờ cũng to hơn bánh bao bây giờ” (Lỗ Tấn).

 
Theo Tiền phong